Επιχειρείται διαστρέβλωση της Ιστορίας μας

Το Βιβλίο Ιστορίας της Στ' Δημοτικού

Γεώργιος Ι. Λουπάσης
Φιλόλογος, Χανιά

Οι 136 σελίδες του βιβλίου αυτού χωρίζονται σε πέντε ενότητες. Θα με απασχολήσουν κυρίως η δεύτερη και η τρίτη, οι οποίες έχουν αντιστοίχως τους τίτλους «Οι Έλληνες κάτω από ξένη κυριαρχία» (σελ. 15-36) και «Η Μεγάλη Επανάσταση» (σελ. 37-66).

Α. Τα θέματα της περιόδου της τουρκοκρατίας κυρίως, και κατά δεύτερο λόγο τα σχετικά με την επανάσταση του 1821, παρουσιάζονται με τρόπο που θα ταίριαζε σε βιβλίο γραμμένο όχι για ελληνόπουλα, που προφανώς θέλουν και πρέπει να μάθουν ποιο είναι το παρελθόν της πατρίδας τους, αλλά για μαθητές του τουρκικού σχολείου. Τούτο προκύπτει από το ότι παντού υπάρχει η αίσθηση, έντονη μάλιστα, πως καταβάλλεται προσπάθεια να μη φανεί ότι οι Τούρκοι κατακτητές βαρύνονται από πράξεις για τις οποίες πρέπει να νιώθουν σήμερα ενοχές. Συγκεκριμένα:

1. Δεν αναφέρεται τίποτε για τις άμεσες συνέπειες της τουρκικής κατάκτησης (σφαγές, λεηλασίες, καταστροφές, εξανδραποδισμοί κ.λπ.). Οι φράσεις που χρησιμοποιούνται είναι: «οι Οθωμανοί Τούρκοι καταλαμβάνουν την Κωνσταντινούπολη» και «νικούν σε όλα τα μέτωπα τους Βενετούς και ολοκληρώνουν την κυριαρχία τους στη βαλκανική χερσόνησο» (16). Σαν να ήταν μια «επιχείρηση αρετής»! Σημειωτέον ότι αυτές είναι και οι μοναδικές φράσεις που πληροφορούν τον μαθητή για την υποδούλωση των Ελλήνων στους Τούρκους.

2. Δεν παρέχονται πληροφορίες για τους διωγμούς και τα εξοντωτικά βάρη που έπρεπε να αντιμετωπίσουν οι ραγιάδες. Το μόνο που αναφέρεται (18) είναι ότι «πληρώνουν φόρο και για τη ζωή τους και για τη γη που καλλιεργούν» -κι ας καταλάβει ο μαθητής ό,τι μπορεί και ό,τι θέλει! Σημειώνεται όμως (16) ότι «οι Βενετοί υποχρεώνουν τους κατακτημένους πληθυσμούς σε βαρείς φόρους και δημόσιες αγγαρείες» (δεν ξέρω αν υπήρξαν ποτέ και πού αγγαρείες «μη δημόσιες»!).

3. Για ορισμένα θέματα τα οποία αναγκαστικά μνημονεύονται η ευθύνη όσων συνέβαιναν μετατοπίζεται από την τουρκική διοίκηση σε άλλους παράγοντες: υπάλληλοι του σουλτάνου και πασάδες (18), «ιδιώτες» που εισπράττουν τους φόρους (30). Απορία: η τουρκική διοίκηση τα ενέκρινε αυτά ή όχι;

4. Μέσα από επεξήγηση διαφόρων όρων που παρατίθεται συντελείται ηθελημένη παραχάραξη της σημασίας τους. Παιδομάζωμα: «στρατολόγηση των παιδιών των χριστιανών από τους οθωμανούς» (18). Εξισλαμισμός: «αλλαγή της πίστης και ασπασμός της ισλαμικής θρησκείας» (18. Εδώ κρυβόταν και το κορυφαίο γλωσσικό μαργαριτάρι του βιβλίου. Ασπασμός!...). Αυτό στη συνέχεια (36) γίνεται σαφέστερο: «μερικές φορές υποχρεώνονται (οι ελληνικοί πληθυσμοί) να αλλάζουν την πίστη τους για να σώσουν τη ζωή τους και για να μη χάνουν τα παιδιά τους με το παιδομάζωμα»! Δάσκαλος του γένους: «άνθρωπος των γραμμάτων που ξεχωρίζει για την προσφορά του στην παιδεία των υπόδουλων Ελλήνων» (22). Επί πλέον, αν κάποιος αναζητήσει τον όρο «γενίτσαρος», δεν θα τον βρει πουθενά.

5. Οι Τούρκοι κατακτητές φέρονται να αναγνωρίζουν, και μάλιστα οικειοθελώς, δικαιώματα των ραγιάδων: «το οθωμανικό κράτος αναγνωρίζει το δικαίωμα της ζωής και της περιουσίας στους υπόδουλους ορθόδοξους χριστιανούς με αντάλλαγμα πολλές υποχρεώσεις και φόρους»! (18. Στην επόμενη όμως σελίδα, και σύμφωνα με γαλλική πηγή, «οι σουλτάνοι… δημεύουν τις περιουσίες της εκκλησίας». Ποια άραγε είναι η αλήθεια;). «Οι υπόδουλοι ελληνικοί πληθυσμοί… διατηρούν την ταυτότητά τους… γιατί έχουν το δικαίωμα να κρατήσουν τη θρησκεία και τη γλώσσα τους» (36. Οι Τούρκοι δηλαδή, αν ήθελαν, θα μπορούσαν να εξαφανίσουν και την ελληνική γλώσσα και τη χριστιανική θρησκεία. Από μεγαλοψυχία όμως, και επειδή αυτό επιβάλλει το κοράνιο, παραχώρησαν τα σχετικά «δικαιώματα»!).

6. Από κανένα σημείο των σελίδων αυτών δεν προκύπτει η ιδιότητα του θύτη για τους Τούρκους, μάλιστα σε σχέση με αυτήν του θύματος. Και όχι μόνον αυτό: εμφανίζονται να αμύνονται δεχόμενοι, περίπου αναίτιες επιθέσεις: «ο αγώνας των νησιωτών δημιουργεί προβλήματα στον οθωμανικό στόλο, που απαντά με τις καταστροφές των νησιών της Χίου, της Κάσου και των Ψαρών» (44. Απάντηση, λοιπόν, των Τούρκων «των Ψαρών η ολόμαυρη ράχη»!). Επί πλέον, γίνεται λόγος κατά τη λογική του συμψηφισμού για θύματα μουσουλμάνους: «κατά τη διάρκεια του Αγώνα οι συνθήκες ζωής των χριστιανών αλλά και των μουσουλμάνων αλλάζουν δραματικά» (58). Συνέχεια αυτής της «γραμμής» υπάρχει σε επόμενο κεφάλαιο, όπου ο Κεμάλ Ατατούρκ χαρακτηρίζεται «ηγέτης του απελευθερωτικού αγώνα των Τούρκων» (100). Το αδίστακτο χέρι που έγραψε αυτή τη φράση δεν πληροφορεί τον αναγνώστη από ποιους ελευθέρωσε τους Τούρκους ο Κεμάλ!

7. Γίνεται λόγος για «κοινωνική οργάνωση» κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας, σαν να ήταν όλα φυσιολογικά και η κοινωνία να ακολουθούσε πορεία την οποία η ίδια προσδιόριζε. Γενικότερα:

8. Φιλοτεχνείται σε πολλά σημεία εικόνα ψεύτικη: εικόνα ειδυλλιακή για τη ζωή των ραγιάδων, οι οποίοι απερίσπαστοι επιδίδονταν σε διασκεδάσεις, τη ζωή τους την είχαν μετατρέψει σε διαρκές πανηγύρι με χορούς και τραγούδια – ως και θεατρικές παραστάσεις παρακολουθούσαν. «τα χρόνια πριν την Επανάσταση … διευρύνεται η πνευματική και καλλιτεχνική ζωή των Ελλήνων. Τα ενδιαφέροντά τους περιλαμβάνουν θεατρικές παραστάσεις, μεταφράσεις βιβλίων …» (26). Φροντίζουν μάλιστα οι συγγραφείς αυτού του βιβλίου να διαθέσουν ολόκληρη σελίδα (25) στην οποία τέσσερις φορές γίνεται λόγος για «διασκέδαση» των Ελλήνων, υπάρχουν δε τρεις εικόνες που δείχνουν χορό, πανηγύρι και γάμο. Περνούσαν δηλαδή οι άνθρωποι εκείνοι … ζωή και κότα, κι εμείς δεν το ξέραμε! Εμείς, οι άσχετοι με την ιστορική επιστήμη, νομίζαμε πως αυτές οι εκδηλώσεις, οι οποίες στο κάτω κάτω είναι κομμάτι της ζωής όποια κι αν είναι η μορφή της, νομίζαμε πως ήταν απόρροια του εσωτερικού δυναμισμού του ελληνικού λαού, που τα χρησιμοποιούσε ως αντίβαρο στη δυστυχία του και στον πόνο του. Και τώρα, αν πιστέψουμε αυτούς που ξαναγράφουν την ιστορία, ούτε καν θα υποψιαστούμε πως εκείνοι οι άνθρωποι ήταν σκλάβοι και πως το κάθε πανηγύρι τους και κάθε γάμος τους κινδύνευαν ανά πάσα στιγμή να μετατραπούν σε θρήνο και σε κηδεία…

9. Το κυριότερο: οι υπεύθυνοι αυτού του τερατώδους «συγγράμματος» έχουν σχεδόν εξοβελίσει από το λεξιλόγιό τους τους όρους Τουρκία, Τούρκοι, τουρκικός. Οι όροι αυτοί αναφέρονται συνολικά εντός κειμένου τρεις φορές, και, αναγκαστικά, σε πηγές επτά φορές. Αναγκαστικά επίσης υπάρχουν λίγες φορές στους σύνθετους όρους τουρκοαιγυπτιακός, ρωσοτουρκικός και στην περίφραση οθωμανοί Τούρκοι. Στον αντίποδα, οι όροι οθωμανοί και οθωμανικός στις ίδιες σελίδες υπάρχουν 71 φορές. Για να εμπεδώσει καλά ο αναγνώστης, σε πείσμα και της ιστορίας που εμείς οι άσχετοι ξέρουμε από τα γενοφάσκια μας, ότι, επί τέλους, οθωμανοί και όχι Τούρκοι ήταν εκείνοι για τους οποίους είναι ο λόγος. Ομολογώ πως δεν μπορώ να εξηγήσω πώς γλίτωσε ο όρος Έλληνες και δεν αντικαταστάθηκε από τον όρο χριστιανοί. Υποψιάζομαι ότι για κάτι τέτοιες περιπτώσεις είναι πολύ ταιριαστή η παροιμία «μπρος γκρεμός και πίσω ρέμα». Και ελπίζω να μην εκπλαγεί ο δάσκαλος, αν τον ρωτήσει κάποιος μαθητής πού «βρέθηκε» η λέξη τουρκοκρατία.


Β. Υποβαθμίζεται ή παντελώς απουσιάζει ο Χριστιανισμός. Συγκεκριμένα:

1. Εξαφανίζονται ο ρόλος και το έργο της Εκκλησίας από την Άλωση και ύστερα. Αναφέρεται μόνον ότι: «Ηγέτης τους (των ορθόδοξων χριστιανών) είναι ο Πατριάρχης της Κωνσταντινούπολης και έχει ειδικά προνόμια. Φροντίζει τις εκκλησιαστικές υποθέσεις αλλά και θέματα σχετικά με την οικογένεια και την εκπαίδευση» (18, 36). «Το 1454, ιδρύεται η Πατριαρχική Σχολή στην Κωνσταντινούπολη που παραμένει σε όλη τη διάρκεια της οθωμανικής κυριαρχίας πνευματική εστία, όπου φοιτούν πολλοί νέοι»! (22). Θρησκευτικές εορτές που υπήρχαν αποχρωματίζονται, καθώς στεγάζονται κάτω από τον τίτλο «Η παράδοση» (25), ενώ για τον Κοσμά τον Αιτωλό δεν αναφέρεται ότι ήταν κληρικός. Ιδιάζουσα είναι η περίπτωση του επισκόπου Παλαιών Πατρών Γερμανού: μέσα στο κείμενο αναφέρεται ως «Παλαιών Πατρών Γερμανός», κάτω όμως από μικροσκοπική – όπως και άλλων προσώπων - εικόνα του που παρατίθεται υπάρχει η λεζάντα «Π.Π. Γερμανός. Επίσκοπος Καλαβρύτων»!

2. Σαν να είναι κάτι το αξιοπερίεργο, μνημονεύονται θρησκευτικές εορτές (Αγίων) μέσα από χωρίο γαλλικής πηγής (25).

3. Απουσιάζει οποιαδήποτε αναφορά σε έργο εκκλησιαστικού ανδρός (μνημονεύεται μόνο, με 4 λέξεις, ο Διονύσιος, επίσκοπος Τρίκκης. 32).

4. Προβάλλεται ως βεβαιότητα η εκδοχή πως ό,τι έκανε ο Πατριάρχης απέρρεε από αντίστοιχες πρόνοιες του ισλαμικού νόμου.

5. Υπάρχει διάχυτη η ιδέα ότι η Εκκλησία δεν είχε λόγο και δεν εδικαιούτο να πράττει τίποτε περισσότερο από όσα η πνευματική της αποστολή όριζε. Είναι χαρακτηριστικό ότι πουθενά δεν αναφέρεται ούτε καν η λέξη Εκκλησία (μόνο στη γαλλική πηγή που προαναφέρθηκε υπάρχει, και πάλι όμως γραμμένη με μικρό το πρώτο γράμμα)!

6. Σε άλλο σημείο (βλ. παρακάτω) χρησιμοποιείται απόσπασμα πηγής, στην οποία οι χριστιανοί παρομοιάζονται με λυσσασμένους λύκους!


Γ. Για να μετριασθεί η εντύπωση που προκύπτει από τις παραπάνω επιλογές, αλλά και για λόγους κατ’ επίφαση αντικειμενικότητας, υπάρχουν αναφορές με τρόπο αόριστο σε κληρικούς, στη θρησκεία και στη θρησκευτική ζωή και στα έθιμά της, σε εκκλησιαστικά βιβλία, σε εκκλησιαστική ζωγραφική. Αναφέρεται (18) ότι κατά την τουρκοκρατία «οι συνθήκες γίνονται συχνά ανυπόφορες για τις οικογένειες των χριστιανών» - και τίποτε περισσότερο. Αυτά τα στοιχεία είναι σκορπισμένα σε διάφορα σημεία, συνωστισμένα σε κάποιες γωνιές της αφήγησης ή των πηγών, με αποτέλεσμα να χάνουν σημαντικό μέρος από το «βάρος» τους. Τον ίδιο ρόλο του «άλλοθι» για την αποσιώπηση των δεινών που υπέστησαν οι Έλληνες έχει η εικόνα (σ. 45) με το έργο του Ντελακρουά για τις σφαγές στη Χίο.

Δ. Η αναφορά σε πρόσωπα γίνεται κατά τρόπο άνισο και αντικειμενικά άδικο. Για τον Καποδίστρια, εκτός από σύντομη αναφορά σε κάποια σημεία του έργου του (60, 62), αναφέρεται: «ανώτατος διπλωμάτης της Ρωσίας, ο πρώτος Κυβερνήτης του ελληνικού κράτους» (40) – ήταν Έλληνας; ίσως αναρωτηθεί ο μαθητής. Για τον Σολωμό υπάρχει μόνο μία εικόνα του με τα έτη γέννησης και θανάτου (52), για τον Αλ. Υψηλάντη ότι ήταν «Φαναριώτης, ανώτερος αξιωματικός του ρωσικού στρατού» (40), ίδια απαξίωση επιφυλάχθηκε και για άλλους μεταξύ των οποίων ο Καραϊσκάκης (46), ο Παπαφλέσσας και άλλοι ήρωες της Επανάστασης (50). Αντίθετα, μια σελίδα (51) δόθηκε για την Μαντώ Μαυρογένους και για την Δόμνα Βισβίζη, για τον Δημ. Υψηλάντη σχεδόν τα δύο τρίτα σελίδας (53), και για την Ολυμπία ντε Γκουζ μία σελίδα (13).

Ε. Εκτός όμως από τα παραπάνω, για τα οποία έγινε λόγος με τη μεγαλύτερη δυνατή συντομία, το συγκεκριμένο βιβλίο βαρύνεται με σωρεία άλλων αμαρτιών. Παραθέτω δείγμα τους:

1. Ανακρίβειες: «Ο Μαγγελάνος πραγματοποιεί τον πρώτο περίπλου της γης και αποδεικνύει τη σφαιρικότητα της γης» (5). Όπως είναι γνωστό, ο ίδιος ο Μαγγελάνος δεν κατόρθωσε να επιστρέψει στην Πορτογαλία, ώστε να «αποδείξει» τη σφαιρικότητα της γης. Για τον Πατριάρχη δεν ισχύει ότι «έχει ειδικά προνόμια» (18), αλλά ότι τα προνόμια παραχωρήθηκαν από τον Μωάμεθ τον Πορθητή στον Πατριάρχη Γεννάδιο με πρόσχημα μεν σχετικό ορισμό του ισλαμικού νόμου, πράγματι όμως για λόγους πολιτικούς (έπρεπε να διατηρηθεί ο διοικητικός μηχανισμός που διέθετε η Εκκλησία, ώστε να εξυπηρετηθούν ανάγκες του τουρκικού κράτους).

2. Ελλιπής παρουσίαση θεμάτων τα οποία οι συγγραφείς επιλέγουν: πέντε (τουλάχιστον, αναφέρει το βιβλίο,) λόγοι ώθησαν τον Ερρίκο Θαλασσοπόρο προς τις εξερευνήσεις, μνημονεύονται όμως μόνον οι τρεις. Τι απέγιναν οι άλλοι; (6). Σε μια σελίδα που δόθηκε για τις συνέπειες των Ανακαλύψεων (7) χώρεσαν μόνο δύο: οι καταστροφές από τους χριστιανούς, που συμπεριφέρθηκαν «σαν λυσσασμένοι λύκοι» και η αύξηση των εισαγωγών χρυσού στην Ισπανία από την Αμερική!

3. Αναντιστοιχία τίτλων και περιεχομένου: Για το θέμα «Η κυριαρχία στον ελληνικό χώρο: Λατίνοι και Οθωμανοί» από τις δυο σελίδες που διατίθενται (16-17) μόνο μιάμιση γραμμή αναφέρεται στους Οθωμανούς Τούρκους. Το ίδιο και για το θέμα «Η πνευματική ζωή»: ενώ υπάγεται στην ενότητα «Έλληνες κάτω από ξένη κυριαρχία», και ενώ έχει δηλωθεί ότι «Ξένη κυριαρχία θεωρείται η περίοδος της ελληνικής ιστορίας που αρχίζει με την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Οθωμανούς το 1453 και καταλήγει στην ελληνική Επανάσταση του 1821», οι τουρκοκρατούμενες περιοχές δεν αναφέρονται καθόλου στις δύο σελίδες που υπάρχουν για το θέμα αυτό (26-27. Στη σ. πάντως 36 δίνεται άλλη διάσταση στη σημασία του όρου «ξένη κυριαρχία»).

4. Επεξήγηση όρων με απαράδεκτους ορισμούς: Μνημονεύθηκε ήδη το αμίμητο «ασπασμός της ισλαμικής θρησκείας» (18). Μικρό δείγμα ακόμη: «Τυπογραφία: η εκτύπωση βιβλίων με χρήση…» (2). «Αζτέκοι, Ίνκας: σημαντικοί πολιτισμοί της Αμερικής…» (5. Τους λαούς τους μετέτρεψαν σε πολιτισμούς!). Φιλόσοφοι (του Διαφωτισμού): «Ονομάζονται έτσι οι φορείς του Διαφωτισμού» (8). Απόστολος (το γνωστό λειτουργικό βιβλίο): «Οι πράξεις (sic) των Αποστόλων» (23). Νεοελληνικός Διαφωτισμός: «Πνευματικό κίνημα που διαδίδει τις ιδέες της ελευθερίας και της ανεξαρτησίας» (26. Στη σ. 38 δίνεται άλλος ορισμός). Οθωμανική (αντί του σωστού, όπως στη σ. 56, Υψηλή) Πύλη: «η έδρα του σουλτάνου…» (30. Η Κωνσταντινούπολη ήταν έδρα του. Υψηλή Πύλη ονομάζονταν τα ανάκτορά του και κατά συνεκδοχή η κυβέρνησή του). Εθνοσυνέλευση: «Η συγκρότηση των αντιπροσώπων του έθνους σε σώμα» (48). Αξιοσημείωτα είναι η απουσία ερμηνείας του όρου ουμανισμός (2, 14) και σύγχυση της σημασίας των ονομάτων Λατίνοι, Φράγκοι (16).

5. Γλωσσικά (και , γενικότερα, τυπογραφικά) λάθη ανεπίτρεπτα για βιβλίο και μάλιστα για σχολικό: εσφαλμένη στίξη σε πολλά σημεία, διαφορετική γραφή της ίδιας λέξης (αγγαρεία – αγγαρία, Γαλαξείδι – Γαλαξίδι, Βησσαρίων - Βησσαρίωνας), σολοικισμοί και βαρβαρισμοί («εξώφυλλο του ΄΄Ερωτόκριτου΄΄, έργο του Κορνάρου», σ. 27 – «μικρά πλοιάρια», σ. 42 – σύνταξη του συνδέσμου πριν: «πριν την Αλωση», «πριν την ανακάλυψη»), λάθη σε πολλές χρονολογίες, ασάφειες στη διατύπωση (όπως στις σελ. 18, 28).


Περιορίζομαι στις λίγες αυτές παρατηρήσεις, με μόνη επιδίωξη να επισημάνω ποια είναι η ποιότητα του συγκεκριμένου σχολικού βιβλίου. Ενός βιβλίου που κατασκευάσθηκε με τον μωροφιλόδοξο (όπως αποδεικνύεται από τη συνολική εικόνα του) στόχο να διδάξει σε μαθητές δώδεκα χρόνων την Ιστορία μέσα από τις πηγές. Ενός βιβλίου στο οποίο τα Δερβενάκια παρουσιάζονται ως «επιτυχής απόκρουση των στρατευμάτων του Δράμαλη» (44), η πυρπόληση και η καταστροφή της Σμύρνης περιγράφονται με τη φράση «χιλιάδες Έλληνες συνωστίζονται στο λιμάνι προσπαθώντας να μπουν στα πλοία και να φύγουν για την Ελλάδα» (100), η εποποιία της Πίνδου ευτελίζεται με την πληροφορία ότι «οι Έλληνες, το 1940-1941, απομακρύνουν τα ιταλικά στρατεύματα από τα ελληνοαλβανικά σύνορα σημειώνοντας σημαντικές νίκες» (109). Ενός βιβλίου που διδάσκει ότι Εθνικός μας Ύμνος είναι ο «Ύμνος εις την Ελευθερίαν» του Δ. Σολωμού (86). Ενός βιβλίου – που μας το παρουσιάζουν σαν το υπόδειγμα αντικειμενικής εξιστόρησης των γεγονότων – στο οποίο δε χώρεσε ούτε μια λέξη για τους νεομάρτυρες και για τους κρυπτοχριστιανούς της τουρκοκρατίας ή για το ΟΧΙ του 1940.

Αυτό είναι το βιβλίο που δεν διστάζουν να εγκωμιάσουν για τα κάλλη του και για τις ομορφιές του πολλοί και διάφοροι. Δεν ξέρω αν το ξεφύλλισαν. Αν η απάντηση είναι καταφατική και ισχυρίζονται ότι είναι άρτιο και καλογραμμένο, θα πρέπει τουλάχιστον να σκύψουν στον εαυτό τους και να δουν τη δική τους συγκρότηση. Είναι ευκαιρία… Και, πάντως, παίρνουν άλλες διαστάσεις οι απόψεις τους – δικαίωμά τους αναφαίρετο -, όταν παρουσιάζονται μέσα από ύβρεις και χρεωκοπημένους χαρακτηρισμούς.

Αυτό είναι το βιβλίο για το οποίο δεν κρίνω ότι αξίζει να ξοδέψω έστω και λίγη αγανάκτηση. Χωρίς όμως δεύτερη σκέψη, θεωρώ πως τα μόνα που του ταιριάζουν είναι ο οίκτος και το γνωστό χρονοντούλαπο. Γιατί τα παιδιά μας δικαιούνται κάτι πολύ καλύτερο.